MATIMU YA YINDLO YA KOKWANA PONTIA KU FIKA KAVA TATANA VA HINA HI LAWA
By Sinai Mundlovu

Kokwana Matxhe wa Ndlhovu, a hehemukile (ute bile) Vutungwa, le vange hile Babanango (Natal-Zululand) a mutswhini kumbe khwatini leri vange Nomangci, kunwe ni vana va yena himinkarhi ya tinyimpi to Matiwana leti nga hangalasa vangoni lavo tala. Hi loko yena a hehemukela kumbe adyiwa hi ntava ata yima tikweni leri namuntlha vange Gazaland (Gaza), a mutswhini lowu wu nyikiweke vito ra Matxhe. Akume ku ake vaka Makumbila, hi loko ava hlasela ateka tiko rolero. Vana va yena hi lava: Mahazule, Xitangeni, Xivangele, Xikundzu, Vukosi, Nyangami, Gumbana, Masinga, Xinyeketi. A nyimba ya hina iyaka Xitangeni. Xitangeni aveleka Xibungana, Xibungana aveleka Mpofu, Mpofu aveleka Tlhomandloti, Tlhomandloti aveleka Madzhivana, Madzhivana aveleka Pontia. Kokwana Pontia uve munhu la xiximiweke hiti hosi hinkwato tava ngoni, ni tava tsonga, hikuva hambi a minkarhini ya tinyimpi ava nga nwi tiyeri! Hikuva kute loko hosi Magudzu a hundza misaveni hi lembe ra 1885, (ha Junho); (Khotavuxika), kulo pfuxiwa mikitsikitsi. Loyi ngi afanele kudya ndzhaka a hari mufana, vaku i Xongele, kambe huvo ayi khomiwile hi kokwa wa yena, loyi vito ra yena avaku: i Muchenyengweni kumbe Mavavaza, tata wa Mulelemana Khosa; ayo sungula ku dlhaya a ti ndzuna to hosi Magudzu to mune, hikuva a yena leswaku vanga nwi tekela vuhosi. Kambe Pontia anga nwi karhatanga hi ntxhumu a anwi txhava swinene. Eku heleni ka Agosto (Mhawuri wa 1894), Mahazule, nwana Mapunga avanga dzolonga ni phorisa ra muputukezi, leri tshamaka a Nhlangano, khokholo ra maputukezi ku suhi na Lourenco Marques (Mpfumo); hi tlhelo ra nwalungu. E ndzhaku ka swona Mahazule atxhava kulwa ni valungu. Nwamatibyana hosi yaka Zihlahla, ahuma nyimpi anwi seketela. Kutani tihosi leti timbirhi tihlasela, tiphanga minti leyi nge kusuhi ni Doropa; loko ti vonile leswaku ti onhile ti balekela eka hosi Ngungunyana, swinwe ni mavandla ya tona. Mavandla ya tihosi leti mafika etikweni raka Khosa nile ka Ntimana, mahlengeleta tihomu mati yisa eka tihosi leti! Kutani maputukezi ama rhambile mavandla ya nyimpi ma huma le Portugal, leswaku matalwa ni mavandla ya vantima. Tihosi tava lungu ti lerisa Ngungunyana kuti nyika tihosi leti mbirhi ti tsutsumeleke ka yena, kambe yena a ala. Hiloko maputukezi ma landza tihosi leti maya gova kusuhi na Antioka (ka Nchongi). Hosi Nchongi ni vanhu va yena lavo tala va baleka mahlweni ka mavandla ya maputukezi. Nchongi hi yena lo, nkulu eka Magigwana waka Khosa; kambe mhaka leyi hlamarisaka hi leswaku kokwana Pontia a ari kona eminkarhini yoleyo yama khombe etikweni, kambe anga zanga a baleka? Maputukezi mapfukela Ngungunyana hi matlhelo mambirhi, nyimpi yinwana yi sukela Lourenco Marques, yinwana yi sukela Inhambane. Hiku amukeriwa ka tihosi leti mbirhi, swi endle leswaku Ngungunyana alwa ni maputukezi, hikuva ava pfumelele ku txhavela ka yena. Ati ndzuna to yena ati nwi byerile leswaku anga pfumeri ku yamukela. Nwamatibyana, kambe yena aku: aswi nga endli ntxhumu, ndzi fanele kunwi amukela, anga kona munhu wo ala nsati. Loko maputukezi ma fikile ka yena maku: uni nandzu; uswi kotise kuyini ku amukela munhu loyi xana? Rito riku: munhu loyi ndzi nwi amukele hikuva anga tanga hivu bihi a Iota khnza. Ku fikela laha va holovisanaka kuyisa kulweni! Ngungunyana arhamba nyimpi ya yena yale ka Mandlhakazi, ari vandla leri ringanaka 25.000 wa tinhenha, hosi yi pfukeriwa swinene, tinyimpi to yena ti huma ti hlomile swinene, kambe ti hluriwa hi mavandla ya maputukezi. Kuku ha 6 ka Novembro (Hukuri) wa 1895, Mavandla ya maputukezi ma fika ka Mandlhakazi, ma hisa munti. Hosi ava yi kumanga, hikuva ayi tsutsumele masirheni ya vakokwa wa yena, ka Chaimethi; le Bileni, kuva yiya phahla mhamba eka Manukosi kokwa wa yena. Kutani a kumiwa kona hi nhenha ya muputukezi Mouzinho de Albuquerque, anwi khoma swinwe ni vana va yena: Godidi, Buyisonto, Macga, Hlavathi, Mphetu, Mzwazwa, na Mpisana makwa Muzila tata wa xena, kutani maputukezi ma lava kuva yisa xihlaleni xa Acores, kambe Ngungunyana, ahakelela tata wa yena Mpisana, kunwe ni vana va yena Mzwazwa na Musinganyenya (Thulilamahanxi), hi male ya dayimana leswaku va tshikiwa va famba. Kava loko Ngungunyana akhomiwa hi maputukezi eka Chaimethi, vanwi yisa Lisboa, leswaku aya voniwa hiva rikwavo. Loko a fikile ayisiwa xihlaleni xa Acores. Loko ari kona anga hlwelangakufa! Kasi tindzuna to yena leti nga sala, Magigwana na Maswameni waka Ncgumayo, va endla nyimpi ya (Uzimbuyi), vaku vata tlherisa hosi Ngungunyana. Kambe na vona va hluriwa. Magigwana adlawa hi lembe ra 1897, etikweni rale Mapulangweni ari karhi afamba hiku tumbela anga voniwi hi munhu! Kambe a munhu unwana loyi vange i Munyamana, a komba maputukezi laha anga tumbela kona Magigwana, na ari karhi ati fihlile exihlahleni xa mitwa ni minetwa leyo tlhuma swinene, aku ngheni munhu mbangu leyi! Kambe yena a khandziyile murhini (nsinya) lowu nge xikarhi. Kava loko Mouzinho de Albuquerque anwi khoma ndzhaku ka loko anwi balesele mbanga a nengeni, anwi tsema nhloko, abeburisa mana wa yena Nwamachimbila!? Hi loko Mouzinho anyika vuhosi Munyamana, ni manuntlha etiko leri rahari kona, riku suhi ni raka Matxhe laha Pontia anga velekiwa kona. Magigwana hi yena anga lwa nyimpi leyi kulu, ku tlula Ngungunyana hikuva, a dlele maputukezi layo tala, na leswaku hi yena ndzuna leyi kulu ya Ngungunyana, murhangeli wa mavandla hinkwawo ya nyimpi (1Á Ministro da Defesa). Nyimpi ya Magigwana yi txhavise maputukezi swinene. Yive tano nyimpi ya Magigwana waka Khosa, nwana Magudzu, nyimpi leyi ayi rivariwi hi maputukezi! Magigwana uve na xivindzi (bravura), orhangele mavandla ya vangoni ni vatsonga. Kasi Nchongi a ari kona kambe a txhavile ku rhangela nyimpi. Hinga tivutisa, xana kokwana Pontia anga dlawanga ha yini hiti nyimpi tava ngoni ni maputukezi? Angari munhu wa madzolonga, na kona ari mufuli wa swibamu, hikola ka leswo ari nhenha, nakona xibamu axi tiyeriwi hi munhu. Magigwana na yena a vurile leswaku ahi lweni hi swi bamu na maputukezi, hikuva matirhisa swi bamu, hitshika matlharhi. Ku vona vangoni vaku: suka mthonga-ndzina uhi gwala. Swi vula leswaku suka mutsonga utoya kunene; va kndze va hluriwa hi maputukezi hikuva a maputukezi amatirhisa swibamu, na macanhoes (mikhuluvana). Pontia ava nwi txhava hi leswi ari muendli wa swibamu. Na yena hosi Magudzua a anwi txhava, loko afikile etikweni ra yena anwi tekise vana vakwe, ava anwi nyika ku fuma xiyenge xa tiko ra yena. Hikolaho Pontia ave munhu loyi atxhaviwaka ngopfu etikweni. Pontia ave ni ntlhambi lowu kulu wa tihomu lakakuva, avana va yena ava nga swi koti kuti byisa hiku tala ka tona? Akondza avekisa eka vanhu va yena etikweni. Kambe kokwana Pontia a lovorisile hi makume mambirhi ya tihomu, hikuva ari hosi; Magudzu yena a lovorisa hi mune wa makume ya tihomu, hikuva ari hosi leyi kulu. Kasi a munhu ntsena a lovorisa hi khume ra tihomu na ntlhanu wa tihomu. Pontia o hanyile ni ni khume rava vasati na vasati vambirhi! Hikolaho ave ni vana votala va tintombhi lava nwi ngheniseleke ntlhambi wo tala swinene. Navo vana vakwe va xinuna ava nwi nyika male leyo pswhuka leyi ava vuya nayo hile Joni. Iswinwe swa leswi endleke kuva ava ni rifuwo ro tala ngopfu. Hambi leswi ari hosi anga rhandzanga ku t~rhisa munhu mahala, hambi vana va yena, loko ava rhuma ntirho, ava nyika xa ntxhumu. Vanhu va tiko vona, loko akombela ku endleriwa xo karhi, ku fana niku akeriwa yindlo, tsimo ra masimu, ava tlhavela homu va swekeriwa swa kudya vatiphina ni hi vuputsu, va txina va tsaka. Pontia ani mahanyela yo fana na mukriste! Tatana Massassana (Azael) aku: tata wa yena Pontia a arile kuya teka mati ya mutxhapi eka Gidya (Gidyana), ava ku: loko munhu aloya, loko anwa mati lawa mapfanganisiweke ni minwala, kunwe ni misisi, ota haza nyama ya munhu loyi amudyeke! Hiku sindzisiwa hi nwana wa yena Johannes, anwi tshike aya teka, kambe yena ni yindlo ya nyimba ya Azael ava nwanga mati lawa! Ntirho lowu wa mati ya mutxhapi eka Pontia wu endliwe hi siku ra 20 de Fevereiro de 1935. Na kona Pontia ari munhu wa rilaveta (ku vilela hikwalaho kaku navela, vukwele), hi leswaku loko a hoxeriwile hi munhu, anga titwi nandzu, anga swi koti ku tshika mhaka a mpfhukeni. Loko Pontia avona leswaku a hela matimba, anyiketa vuhosi eka Xungeta (Johannes) nwana wa yena kubyi fuma. Miganga leyi vumbaka tiko raka Pontia hi leyi: Munywana, Ngwenya, Nxumu, Whayela, ni ntsindza wa kona. Nwana wakwe Johannes axava Baisikiri ahamba a famba hi rona viki ni viki axi Kanekisweni ka nhlangano wa tihosi. Kasi tata wa kona Pontia ahamba a avanyisa timhaka a hubyini. Ku fika laha atshikaka na ntirho wa huvo; ku hamba kuta Alberto Matxhambuyana Matlavi Khosa, hi masiku ya timhaka, kuko Johannes nwana Pontia ahuma xikolweni xa vuhosi. Alberto Matxhampuyana Matlavi Khosa, i ntukulu wa Magudzu. Hi lembe ra 1934, ku humelele tindyiya (tindhongwe) leti onheke swinene tikweni. Kuku hi lembe ra 1935, Administrador Aniano Mendes Serra (Matandza ya ndhongwe), alerisa tiko ku txela matandza ya tindyiya mahoxiwa masakeni, mava mapetiwa matini! 0 nkhensiwe ngopfu hi tiko. Lava kulu ava tiva hlamuselo wa tindyiya, leswaku loko ti huma ti hlola khombo tikweni; kunene, lembe ra 1939, ku hume nyimpi ya vumbirhi ya misava (segunda guerra mundial), yaka Adolfo Hitler mu-Jarimana. Yi game hi lembe ra 1945. Loko Magudzu a file Kokwana Pontia, hi yena anga sala ari wa khale eka tihosi hinkwato taka Magudzu. Va administrador ava vutisa ka yena swa tiko hinkwaro. Va administrador lava tirheke na Pontia hi lava; Luis Toscano (Nwaswihenge). Jose Sarmento de Sousa Pires (Mudumana). Teodorco Cesar Pacheco Sacadura Botte (Fanyafanya). Awuri nkarhi wo bela vusenga (messenga) vuhlalo. Aniano Mendes Serra (Matandza ya ndhongwe). Kasi Jose Bras (Mbawula), na Adelino Jose Macedo, va tirhe na tatana Johannes kunwe ni makwerhu Joao Johannes Mundlhovu. Kava loko ke lembe rero ra 1935, kokwana Pontia atlhaveka hi mavabyi lawa manwi vekeke hansi hi maviki mambirhi ntsena!? Loko ari kusuhi ni kufa, alo woma rihlaya: hi ndlala ni mavabyi a luza vutomi byakwe. Hi masiku yaku vabya ka yena, va-ongori vakwe ave lava: *Kokwana Nsatimuni, na kokwana Nothisa. Kokwana Nothisa, hi yena loyi a tirhela kokwana Gogela, mana wa kokwana Pontia; hi laha Pontia a tolovela ku hungata kona ni madyambu. Loko a hundzile misaveni, Johannes nwana wakwe oye kuya tivisa xikanekiso ka administrador Aniano Mendes Serra, administrador na yena, otivise Delagoa Bay (Lourenco Marques), kava kulu vakwe. Se ayangulo yiku: anga lahliwi anga voniwanga hi vakulu va Concelho de Lourenco Marques. Kunene atekiwe ndlwini yakwe arhwaliwa ayisiwa xikanekisweni, Magude. Loko avoniwile, ku endliwe bokiso (caixao) avekiwa ka wona. Va vutisile lomu vana va navelaka kunwi lahla kona, vona vaku va lava kaya. Kunene oheleketiwe hi mova aya fika a lahliwa tikweni rakwe. Nkarhi lowo, tatana Azael Massassana ari Joni a Brakpan Mines. Na aha vabya, ava byerile leswaku loko ndzi fa, ku nga riliwi, ako baleseriwa a mpfhukeni, vavasati vari karhi vaba minkulungwana. Kunene Xikotxhi (Matswhangana), xihontlovila xawa nuna, ateka xibamu xa tata wakwe Pontia, xa vito ra Hulumendhe; ateka niti nhlanga leti ngani musizi ku hela. Xibamu lexi hi lexi ahlota xi kona kokwana Pontia, adlhaya tindlopfu hi xona; axi tika swinene, angari kona na unwe loyi ingi ativa matirhisela ya xona hi makarhatela ya xona, eka vana va yena hinkwavo; handle ka Magavutlule na Xikotxhi. Kunene, Xikotxhi nwana Pontia, hi nkarhi wo lahla, asungula ku balesela mpfhukeni, ari karhi atithopa hi swithopo swa tata wakwe Pontia aku: Owile Matxhe-Ndlhovu Edlhi, Mithi, Indlhovu a Yidlhe Mithi yi Landula Yidlha Mabele a ku Limela Makwanyalala, ari Nwana Ndlhovu-a-Tiluvani, Tiluvana hi Mixakwa. Loko tatana a lova, Magavutlule a na a hundzile misaveni!?***** Kava loko swibamu swi pfumisana khele riko riku ntswala-ntswala. *E mhaka leyi nga hlamarisa, hi leyi Nwa-Madzivana a mana wa hosi Sabao eka Nwanti, utwile Hulumende ari karhi aku: nku-nku-nku!!! Ata hiku xingeve-ngeve ari karhi aswitiva leswaku makwerhu a hundzile, hikuva Hulumende anga baleseriwi mahala! (Hi leswi Hulumende loyi ingi atirhisiwa hi kokwana Pontia kuhela, na nkarhi lowu ari mavabyini lama kulu). Kokwana o lovile aha ololokile, kambe nkarhini lowo alga luza ha wona aku ngari na ntanga ya yena.

Pontia wa Madzivana, kumbe nwana Madzivana; mana wa yena i Gogela waka Mukhari. Kutani hina hiva Ndlhovu!!! Eyakwethu!! Xivongo xaka Ndlhovu xikulu, na swona xiya kule; veni va xona ava hatli va hlangana exivongweni lexi. Kutlhokovetsela. Hi vaka Mhalakati ya Nyumba, vaka Matswalela ko sisa aku: gawana anga teka, vaka Vuriyana byo famba hi ntlhambi byi fela ku lwelana, vaka Nsweli wa swisuti vo kuma xihlampfu, vaka Mhalakati ya matlula-ntsandze, akuna yinwana ata tlula hi kona, hivaka Ximbatlwana xo heta ntlhava xi heta nyaka, vaka Xipfuka ni mixo va tlhokola, vaka Dzumba ra Ndlopfu, hi maleha-nkava, Matswala hisi, hivaka Ndlopfu ati luvani, to luvana hi mintxila loko tiri Madzengeni, hi vana va Matxhe-nkulu wa Ndlopfu. Hivadlayi vati ndlopfu naku rhiya hiri henhla ka mirhi, hivaka Ndlopfu atiluvani tiluvana himi Xakwa .... Madzivana tata wa Pontia uve ni vasati vambirhi: lowo Fhanga hi yena mana wa Pontia loyi anga sungula atekiwa. Wa vumbirhi i mana wa Nwaswipala kumbe Mapaleni, loyi kunga vekiwa nfuku ya fole ndlwini yakwe hi mukhuva wa vangoni. Eka vangoni, nwana lo, nkulu hi loyi mana wakwe vanwi vekeleke nfuku ya fole, hambi angava lo, ntsongo, a afanele ku kulela lavo rhanga kutekiwa. Kutani hi sweswo swinga endleka eka Matxhe, kulo tumbuluka dzolonga leri kulu, loko Madzivana a hundzile, tata wa madyaha la mambirhi, Pontia na Nwaswipala. Ku laveke kutiva leswaku imani loyi afanelaka ku teka vuhosi bya tata wa vona? Huvo yinwana (bandla) yiku: i Pontia. Yinwana yiku: i Nwaswipala. Ku kanetana kuva kona. Kutani tiya kava ngoni, Vangoni vaku: a vuhosi ibya Nwaswipala kumbe Mapaleni, hikuva Madzivana tata Wa vona oveke nfuku ya fole eka yindlo ya mana wa Nwaswipala, ka sweswo vuhosi ibya yena!? Kava kokwana Pontia alanwa hinkwaswo, atshika vuhosi na tiko leri anga velekiwa ka rona leriya!! Rale Mapulangweni, leri namuntlha a hosi ya kona anga Mesa. Kava loko Pontia asuka ni mana wa yena, ni vamakwavo vambirhi va xisati, ni wunwe wa xinuna yena kokwana Msizi. Kasi loyi wa nhwana ~qa rikotsa (xilema), loyi anga tekiwa hi hosi Nwanoti, mana wa Sabao, Nwa-Madzivana, o kurise munti waka Ngwenya-Rikhotso-Rivisi. *Pontia ateka xuma xa yena hinkwaxo, vona, axiri xuma lexo tala ngopfu swinene!* Hikuva ari mubaleseri wa tindlopfu, axavisa meno ya tona, na meno ya tindlopfu madurha ngopfu. Ari phisa rikulu swinene, ari karhi ahlota niku balesela hixi balesa lexi xa vito ra Hulumende. Pontia ari Mbhoza, avandla ra yena (buthu), ari ntanga yinwe na Ngungunyana nwana Muzila, loyi anga sala afuma vuhosi bya tata wakwe loko afile hilembe ra 1884, mana wa yena i Mdungazi. Pontia aya fika etikweni ravaka Khosa, akuma hosi Magudzu nwana Ripanga Khosa, kusuhi na Antioka; Magudzu anwi amukela himavoko mambirhi,~hiku vona na arini vukosi lebyi kulu ngopfu. Kutani Magudzu aku ka pontia; ndzi taku nyika etiko leri kulu ngopfu uri fuma! Avula: Xibelana, Matlotlo, Mphambi, Xihenyise, na Manghandlana. Yena aku: mina andzi telanga kuta teka vuhosi bya vana va wena, ntsena ndzi kombela leswaku undzi nyika etiko ra mananga, leswaku ndzi to kuma madyelo ya tihomu to mina. Kolaho, hosi Magudzu anwi nyika tiko leri namuntlha ri vitaniwaka Pontia. Hi laha ni Apeadeiro (Estacao) vanga Pontia. Hi leswaku hinkwaku aku vitana yena. Eka sweswo Magudzu anwi nyika nwana wa yena wa wanhwana aku: ufanele uteka enwana wa mina utadya swa tiko leri na yena. Hi yena mana wa Xungeta (Johannes) tata wa Madzivana (Joao); swive tano mafikela ya Pontia etikweni leri rama Khosa. Sweswo swi endle leswaku, nwana wakwe wa mativula yena Bikawusi tata wa mixaki apfumala vuhosi! Hikuva aku fanele ku fuma vatukulu va Magudzu nwini wa tiko. Kunene, loko Pontia adyuhele, obyi nyike Xungeta ku byi fuma. *Handle ka vuhloti, Pontia ativa mintirho yotala. Ku fula nhumbu (nsimbi) (fundicao de ferro), Vuvatli (carpinteiro). Loyi anwi tekeleke hi yena Azael Pontia Mundlhovu (Massassana), eka mintirho hinkwayo.

Adyaha ra mativula ka kokwana Nsatimuni, odlawile hi vamakwavo na vari kuriseni ka swifuyo (tihomu)! Vaa-ba hiti nhonga akondza afa! Ku sunguleni vanwi txelele hansi ehlavathini, kusuhi ni xihlovo xa mati, vanwi fulela hi byanyi ehenhla ka khele leri vari lungiseke swinene, leswaku misava yinga nwi txheri! Kutani Nwa-Pontia afika exihlobyeni kutaka mati, atwa ku rila ehansi ka misava! Xikanwe ampfumpfula misava, akuma mufana loyi aha hanya, anwi teka amuka na yena kaya. Hiloko siku rinwana va engeta va famba na yena kuriseni, vaya nwiba, vanwi tshova swirho swinwana, loko afike kaya ayo luza!?

Samuel Mukhutxwa, nwana Xibunganyana, (Matxhayana), ahundza misaveni, kutani vaka Matxhe vaku: ahiyeni muhlahleni hita tiva noyi la dlayeke Samuel, kutani Pontia a ala!! Hiku sindzisa ka vana va yena ava pfumelela ku famba. Loko va vuyile, vota tlhoma xitluka ka kokwana Nsatimuni vaku: a biwe hi muhlahle hi wena unga dlaya Samuel!? Magavutlule loko ahundzile misaveni, mana wa yena Khanyisana, loko ari karhi arila a aku: Nwananga udlayiwe hiku karhata. Kambe xikarhi ka vana va Pontia akuni nwana loyi anwi tshemba ngopfu, hikuva na yena anwi twisisa. Hi yena Massassana (Azael). Nkarhi wunwana loko Massana, ari karhi atirha a Joni, mugodini wa Brakpan, na akhandziyile henhla ka Shaft, (txhafu), awa hile henhla a tshoveka ri hlaya! Ave siku ra 29 de Outubro de 1933 (Nweti ya Nhlangula), siku aweke hi rona. Kava loko va Dokodela va hluleka kuri vuyisa vutshanweni bya rona. Hiloko yena hi byakwe ati hlanganisa! Hi yena ntsena loyi ahamba arhumela masokiso eka vana va Pontia hinkwavo. Eka tata wa yena arhumela mali ya £30...ya gold, a mali ya gold, loko yiri £30... ayiri yinyingi swinene. Eka sweswo Massassana, loko atamerisa munhu male ya £30... Aku: byelani tatana leswaku: eka male leyi, akhume ra timpondho £10. ita yena, kasi a £20. Andzi xaveli tihomu. *Kasi Bikawusi mativula ya Pontia, loko ari Joni atirha hi malembe layo tala, ahamba arhumela male hi vito ra mana wakwe Nwaxivangele. Loko avuyile hile Joni, tata wakwe Pontia apfuxa vukari (rilaveta) aku: A See!! Nwa-Matxhe, andzaha ku lavi kuku vona la kaya, aku: Xungeta-wa-Nwa-Chunana, a a See!!

*Loko avula sweswo, a hlambanya Chunana. Ufanele kuswi tiva, leswaku Chunana loyi, i nwana wa mativula eka tata wa yena Mahazule. Mahazule, i mativula eka Matxhe. *Nwaxivangele hi yena nsati lowo rhanga eka Pontia; kasi Xivangele i nwana wa vunharhu eka vana va Matxhe. Swi vula leswaku Pontia otekile makwavo, hahani, kumbe kokwana wa yena. Kava loko Bikawusi asungula ku rila, akuk: tatana ndzi taya eka mani xana? Leswi undzi hlongolaka! Pontia anga lavanga kutwa ntxhumu waku rila ka yena, hikuva ari munhu wa rilaveta, loyi abaka hiku hoxa ka wena, kumbe ka unwana hikola ka wena. *Kasi avari kona, vana vo karhata ku fana na Nkwandhana kumbe Magavutlule, vito leri otxhiwe hi tata wakwe aku: o gavutlula, anga karhati, yooo!! OObee!! Kambe, ari na matimba makulu. Hinkwavo vana va Pontia ava nwi txhava. Hi leswaku a aba hinkwavo ni lava kulu ka yena, aba hambi vasati va vona hambi loko vanuna vavona vari kona. Ansati wakwe anwi tsuvule misisi hiku nwi koka hi yona. Siku rinwana aba Murhini (Solomoni) nwana wakwe, na aha ku vuya hile Joni. Siku rinwana kambe, alava kuba Johannes aku ka yena: suka eka vavasati, utshamela yini ni vavasati ke? Ufanele kuta tshama ebandla, laha hinga kona hina. Hikuva Johannes arhandza ku tshama exitikweni, kunwe na nsati wakwe Nwa-Xivandza, (Moyasi Sambu). Nale hubyeni, anga ku rhandzi atxhava Magavutlule; hikuva loyi ahoxaka ku yanguleni onwi ba ko bandla. Hambi ye tatana wakwe, anwi txhava; leswi aswi vulaka anga toloveri kunwi kaneta. Kambe, anga holovisi tata wakwe, kambe aseketela leswi tata wa yena aswi bohaka ebandla. Johannes, anwi venga ngopfu, hi leswi ativa leswaku hi yena mudya ndzhaka, anga nwi lavi na ntxhumu aku: andzinge kuleriwi hi mufana. *Hi yena alavelela munti hinkwawo wa Pontia, hambi vanhwanyana va munti, loko vani xigangu, afanele kuxi tiva. Loko okuma wanhwana wa la kaya, ayime ni dyaha ringa tivekani, aro biwa kunwe ni nhwana wa kona. Loko varisi-vo hlwela ku yalukisa tihomu, niku vuya hi dina, avo biwa. Na vona vanhwana, loko vo hlwela kuya masinwini, niku vuya hi dina, avo tlherisiwa hiku biwa vaya rima kambe. Siku rinwana, aba tatana Abilio (Makhaza), anwi bela ku dlaya, endlwini ya mana wakwe Nsatimuni. Hi leswi anga vuya hile ku riseni ka tihomu, ni madyambu, na atwa ndlala. Leswi angari munhu wo vulavula, ayo rila, hikuva mana wakwe anga hlwela kunwi nyika swakudya, hikuva aha kombisana swinwana na kokwana Pontia. Magavutlule iyotwa ku rila, o suka aya kona oya kuma leswaku angana munhu, ova yexe; mana wakwe ari ka yindlo ya kokwana Pontia, kambe yindlo ya mana wakwe ni ya kokwana Pontia, ati vundzamene. Hi loko anwi ba lakakuva afa ni rito hiku rila, hikuva anyenyentsiwile hiku rila ka yena. Kuve mana wakwe Nsatimuni, atolovela kuya hungata ka kokwana Pontia. Leswi Makhaza, ari nwana lo, ntsongo, arhandziwa hi Pontia. Hi leswi endleke kuva ati nyenyerisa ngopfu. Hi tlhelo raka Massassana, Pontia o endlile hiku kombela ka yena, ateka male ya £20...axava tihomu tama thokazi eka Madzimana, loyi ingi ari kusuhi ni munti wa Massassana, aku ka yena: tita hlayiseka kwala, ndzita ku nyika mufana woti risa, kambe ndzita ku hakela ku hlayisa ka wena. Hi loko anwi nyika Phanga (Filemon). Loko Massassana avona leswaku Phanga, ohlayisa ha hombe tihomu, ahamba anwi rhumela ma Suti, maburuku na mabantxi. *Kunene, tihomu ti andza swinene, hi tona anga teka manana Nwa-Zefania hi tona, lembe ra 1937, ndzhaku ka loko atshame malembe yo tala Joni. Yindlo ya Pontia yihi matshamela lawa: Madzivana ave ni vasati vambirhi anga lava: Gogela, na Nwa-Xivongwana. Gogela aveleka Nyiwana-Ndyhelwana-Pontia, Musizi, na Nwapeluka.

Nwa-Xivongwana aveleka, Mapaleni-Nwaswipala. Pontia ateka Nwa-Xivangele, aveleka, Nghoni, Mpofu, Prukela, na Madzivana. Ateka Nwa-Magudzu, aveleka Xungeta-Johannes, Matswhanga-Xikotxhi, Xingwenyana, Maavanyisi, na Mandhandhe. Ateka Nwawusana, aveleka Xibungana-Matxhayana, Nwatsuvuka-Nkiyasi, Xinwetana-Nwathambhanyana. Ateka Mazinomahle, aveleka Maxavele-Esaia, Nwayambala byanyi-Qcikose, Rikumbi-Mantxinwasi. Ateka Khanyisana, aveleka MagavutluleNkwandhana, Mandlati-Xitarati, Monasi, na Mabolana)Favasi. Ateka Nwa-Ntxhongi, aveleka Yunasi, Kuthikana, Mathunise, Qcandheyana-Minose, Dokodela-Fernando, unwana otekiwe hi Munave Txawuke wale ka Mphambi, vito ra yena i:

Ateka Nwa-Mbundzuka, aveleka Xingomana-Ntavasis, Mbhelhe-Stefano, Mabuku-Fazenda, Muboni-Yosefa. Ateka Nothisa, aveleka Massassana-Azael, Matlhekule-Yothasi, Masaswivona, Mulenwana-Razao, Phanga-Filemon, na Neneza-Alice. Ateka Nwa-Manganyi, aveleka Xikwahlana, Phamela-Julay, Neasi, Navela-Esaia, Xigodo, Makhaza-Abilio. Nwamanganyi hi yena Nsatimuni. Ateka Xikhetwana, aveleka Nghwavana-Nteyasi, Zuyana-Feniyasi. Ateka Xihimo, aveleka Mantenyeni na Nhleleleki.

Ateka Ndleleni-Favasi, veleka Gogela-Helina.

Mavito hinkwawo ya xilungu, hi yena tatana Azael ava txhuleke, anavela leswaku va hanya a kerekeni ya Yesu Kriste. Massassana, o pfumerile Joni ndzeni malembe ya 1920-1921. 0 hlawuriwe kuva mulanguteri la kaya ha Julho wa 1933 ku fika ku feni ka yena hi siku ra 11 de Novembro de 1955. Vana va Massassana hi lava: Sinai, Alfredo, Zefanias, Bibele-Afonso, Pontias, na Natala. Mulenwana-Razao, aveleka vana lava na kokwana Ndleleni: Anna, Osias, Amelia, Albino, na Rebeka. Vana va PhangaFilemon na Nwa-Zakaria, hi lava: Lucia, Rixard, Selet, Azael, Pontia, na Adelina. Vana va Sinai hi lava kunwe na Suzana Timba: Esperanca-Massingita, Alegre, Sergio Azael-Massassana, na Alfredo Joel. Vana va Afonso-Bibele na Elisabeth hi lava: Lucia, Alice, Leonardo, na Amelia. Vana va Pontia na Amelia Matlhava hi lava: Felisardo, Lucia-Esmeralda, Valeria, na Elma. Vana va Selet Filemon, na Mariasinha hi lava: Meriamo, Clotide, na Done Joaquim. Vana va Albina na Angelina hi lava: -Ananias, na Reginaldo.Hiku hetelela ndzi tlangela himbilu va tatana va mina, lava ndzipfuneke ku hla nganisa matimu ya ntumbuluko wa hina vaka Matxhe. Ndzi nkhensa tata na Abilio-Makhaza Pontia Mundlhovu,loyi hambi ari kule a Joni, oti karhatile swinene kundzi tsalela hinkwaswo leswi ndzi swi kombeleke, lembe ra 1965 ku sukela da Nweti ya Agosto ku fika Novembro waye 1965. Ndzi nkhensa kambe tatana Filemon-Phanga Pontia Mundlhovu, loyi na yena andzi pfuneke ku tatisa Matimu lawa kuko mava ni nongoloko lowu twalaka ndzi vula: Inkomu swinene, kudya hiku engeta.

Hiku tsemakanya, hiwona nongoloko wa ntumbuluko wa Yindlo ya Pontia wa Matxhe, wa Ndlopfu atiluvani tiluvana himi Xakwa, Nyangweni, Eyakwethu, Nhenha leyo Pontia wa Matxhe, osiyile vito misaveni; xana switava tano eka vatukulu vakwe xana? Mawaku kuva swikombiso swinene etikweni, mintirho yava landzela, lava endlaka tano!?****

*Ha Sinai Azael Massassana Pontia Mundlhovu.*

*Antioka, 16 de Margo de 1986. Ta hata *


KU YISA MAHLWENI NTIRHO WA MATIMU YA KOKWANA PONTIA RU FIKA KAVA TATANA VA HINA
By Sinai Mundlovu

Kukota leswi namuntlha mingata bula hita ndyangu wa hina, wunga ndyangu wa Pontia. Loko hinga siya mahlweni hinga khumba titsongo to leswi humeleleke minkarhi leyi hundzeke.

Pontia ave munhu lweyi anga khongeriki, kambe amahanyele ya yena a mafana swinene ni mahanyele ya lava khongeleka!

A hlwela a kulovota a vana va yena hambi va fikile e ntangheni yaku teka. Hiku famba ka minkarhi vanwana va hela timbilu. Tani hi makwerhu Mbhendlhe (Stefano). Avutisa tatana Pontia leswaku ha yini anga nwi lovoyi? Tatana anga nwi nyikanga yangulo yo khanya! Hi leke Stefano aya mangala a xikanekisweni e nkarhini wa Administrador Mudumana (Jose Sarmento de Sousa Pires). Kuvitaniwa tatana Pontia akuva ataya tiyangulela. Loko avutisiwile, ate: Adyaha leri rifanela aku tirha male rindzi nyika ndzidya, ndzhaku ndzita rileveta. Administrador aku fambani mimuka. Stefano aya Dyoni aya tirha, ahlengeleta male ava atamerisa Muqcumu Ngwenya, makwavo wava Manono na Ngumana Ngwenya. Anwi leleta leswaku a male leyo afanele aku nyika mamana Nwa-Mbundzuka leswaku ata lava munhu wa kunwi xavela a tihomu. Ava avula leswaku tatana Pontia anga switivi. Kunene Muqcumu avuya ni male yo leyo, afika akomba vamakwavo nikuva hlamusela amhaka ya kona. Avamakwavo vate: Aswinge endleki swo leswo, hikusa loko Pontia ata tshuka aswitwa hitava a khombyeni leri kulu. Leswi tiyeke hito heleketa male eka Pontia hinga kuma timhaka mundzuku ka siku. Kunene vo heleketa a male yo leyo eka tatana niku nwi hlamusela amhaka ya kona. Tatana atlangela a mayendlele ya vona. Kambe vabyeriwa leswaku: Tlhelani ni male yoleyo miya nyika amakwenu Muqcumu avuyisa ari yena, a endla hi laha Stefano anwi leleteke ha kona. Mina ndzita switiva leswi ndzingata endla swona. Kunene vatlhela na yona vanyika makwavo. Yena, alavetela mamana Nwa-Mbundzuka anwi nyika amale yoleyo ni kunwibyela leswi aletiweke swona. Mamana ayamukela amale yoleyo. Ndzhaku ka masikunyana, tatana avitana mamana Nwa-Mbundzuka aku: Andzina male nyanwaka yaku hakela atinemba, xana ndzita endlisa ku yini? Mamana aku: Xana mina ndzi tiva yini leswaku hakela tinemba? Kona herini lembe utshamaka undzi byela to leswi unakerisaka swona atinemba ke? Tatana amiyela. Hirinwana siku atlhela anwi vitana aku: kayena: Amhaka ya wena ni nwana wa wena Stefano ndziyi twile. Kutani namuntlha ndzaku hlengela lakaya ka mina, famba ni vana va wena. Mamana atisela niku kombela arivalelo. Tatana hiku khongeteriwa atshika mhaka. Mamana aku: Leswi Pontia andzi hlengelaka ndzita ya kwihi? Hinkarhi lowulandzeke, mamana Nwa-Xivandza aveleka xihlangi xa mufana! Hi loko mamana Nwa-Mbundzuka atxha xihlangi xo lexo avito aku: I Miyakwini? Hi leswaku Ndziya kwini? (Falavio).

Massassana Azael atirha male le Dyoni male ya nsuku (Gold). Ayivuyisa na yiri £35. Ayikongomisa eka tatana wa yena Pontia
aku: Tatana amale hi yoleyo i £35. Kutani ke, ufanele akuteka a £10 iya wena dyaha, uteka £5. Uxavela avamakwerhu hinkwavo lano kaya aswaku ambala, uteka £20. Unyika Mutxhonisi Mongwana akuva ahi xavela amathokazi. Pontia atala hiku tsaka, ankhensa mayendlele ya nwana wa yena Massassana. Ava a endla hilana anwana wakwe anwi leleteke na kona. Kunene Mutxhonisi axavile amathokazi ya 10 amahlayisa ekaya ka yena, na kuyalusa antukulu wa yena Madzungana Mbendzana. Amathokazi wolawo maveleka hinkwawo. A tihomu leto tiyandza. Eka nkarhi wolowu aku lovoriwe makwerhu Mantlhekule (Yothase), a lovoriwa i Mapengana (Alfredo Makuhana). Atihomu toleto ti veleka tiyandza. Tatana apambula tinwana eka tona alovola Nwa-Mbilu Mukhari leka Masiye. NwaMbilu anga hetanga nkarhi woleha lakaya, abalekile atshika vukati! Hi loko avaka Mukhari vavuyisa mamana Ndleleni (Favase) Mukhari akuva asiva avukati bya hahani wa yena Nwa-Mbilu. Ava makwerhu lava kulu loko va vona aku yandza katihomu leti teke hile ka Makuhana va endla marengu, vaya eka tatana vaku: Atihomu la kaya itinyingi ngopfu, kuve akuna madyelo yo nyawula. Hikombela akuva tipumbiwa tiya le Munywana. Kasi aswiri leswaku vata kuma ndlela ya kuti xavisa na tatana anga swi tivi! Hikuva kuri kule. Kunene vaxavisa atihomu toleto hinkwato. Ndzhaku ka nkarhi vabyela tatana vaku: Le Munywana kuni ntungu wakufa ka tihomu, kutani leti hingati yisa kole tifile hinkwato. Hikuva tatana a a dyuhele ngopfu anga vanga ni mavonele yantxhumu. Kambe avanhu va nwana va switivile leswaku atihomu toxavisiwa. Hiku famba ka minkarhi Madzungana alava kutshika akuyalusa tihomu leswaku ataya eku tirheni. Hi loko Mutxhonisi aya eka tatana Pontia aku: Ndzi komela Phanga akuva ataya hlayisa atihomu to makwavo, hikusa antukulu wa mina alava kuya ekutirheni. Tatana apfumela. Kutani Phanga atamele ntirho wa kona. Ndzhaku ka malembe Massassana avuya. Kutani Mutxhonisi anwi komba tihomu to yena. Atsakile kuvona tihomu to tala matilumba yena. Ahumesa tihomu timbirhi anyika Mutxhonisi. Aku: ahomu yinwe iyaku tlangela akuti karhata undzi xavela atihomu. Yinwana ihakelo yaku hlayisa ka wena. Hambi loko ku hlayisa amakwerhu, kambe amimpfhuka yale ndzhaku, ku hlayisa antukulu wa wena. Mutxhonisi ankhensa. Abyela Massassana aku: Leswi ulavaka akutlhelela le dyoni kasi Phanga inkulu ato tshuka aya ekutirheni kutani atihomu to wena tinga luza, kukota letinga lovola makwenu tinga xavisiwa hinkwato hivamakwenu. Hi loko Massassana abyela Phanga aku: Unga suki la kaya tshamisa uhlayisa atihomu tinga luza. Ndzitaku xavela aswakuyambala. Kunene Phanga atshama ahlayisa swifuyo swa makwavo. Afamba na anwi tshembise leswaku, loko ndzita tlhela ndzi vuya hita famba xikanwe. Afambile ava atlhela avuya. Kutani aku: Andzingaha tlheleri le Dyoni, ndzita lhayula antirho wunwe ndzi tshama ndzi tirha wona. Angava ku rima amasimu, kumbe ku vatla mapulangu. Phanga afamba le Dyoni.

Loko amakwerhu angaha tlhelelanga a ntirhweni wale Dyoni ati karhate ngopfu ahlayisa ndyangu wa yena leswaku wa hanya e matshamelweni manene, hambi hi tlhelo ravukriste, avekile vumboni bya yena a ndyangwini hambi a tikweni. Sweswi hitsundzuka hixitxhavo a mintirho yakwe leyi voniweke kumbe yi voningeke andyangu hinkwawu waka Mundlovul' Xana namuntlha amihandzu ya mintirho yakwe hiyi vona kwihi ke? Mawakuloko hinga kuma vangari vangani lava nwi tekeleke! Xikombise xa leswaku anga tikarhatanga kumbe anga tikarhatelanga mahala.

Sweswi hinga vutisa eka nwina va ndyangu wa Pontia, ndyangu wa Massassana leswaku namuntlha ku hunga a Moya wini? Hile byo yini avutomi bya nwina ke?

Muleteri wa marito, tatana Filimoni Phanga Pontia Mundlovu Mutsari, Sinai Azael Mundlovu
Antioka, 4 de Fevereiro de 1989


Antioka, 21 de Abril de 1986. Ha Sinai Azael Mundlhovu.